Τα δάση της Ελλάδας και το κλίμα.
Η Ελλάδα, γενικά, είναι μια ορεινή χώρα με ποικίλη γεωμορφολογία (ψηλά βουνά, κοιλάδες, πεδιάδες, λίμνες, ποτάμια κ.λπ.). Αυτή η γεωμορφολογία, σε συνδυασμό με την ποικιλόμορφη γεωλογία (διαφορετικά πετρώματα) και εδαφολογία (διαφορετικά εδάφη), τις ποικίλες υδρολογικές λεκάνες και το πυκνό υδρογραφικό δίκτυο, καθώς και ένα φάσμα τοπικών μικροκλιμάτων (βιοκλιματικοί σχηματισμοί), έχουν παράσχει ενδιαιτήματα για διαφορετικά είδη δασικών δέντρων (Βλέπε χάρτη βλάστησης). Τα προσαρμοσμένα στο ψύχος είδη (π.χ. οξιά, ερυθρελάτη, μαύρη πεύκη, δασική πεύκη, ρόμπολο, υβριδογενής ελάτη) φύονται γενικά στα ψηλά βουνά της βόρειας και κεντρικής Ελλάδας. Ορισμένα από αυτά τα είδη (οξιά, ερυθρελάτη, δασική πεύκη) αποτελούν τα νότια όρια της εξάπλωσής τους στη Βαλκανική Χερσόνησο. Ανθεκτικά στην ξηρασία και θερμόφιλα είδη (π.χ. Pinus brutia, Pinus halepensis, P. pinea), αειθαλή πλατύφυλλα ( Quercus coccifera, Olea oleaster, Pistacia spp, Philyrea spp.) και αγκαθωτοί θάμνοι (π.χ. Sarcopoterium spinosum, Calycotome vilosa) είναι κυρίως στις λοφώδεις πεδινές περιοχές, στις παράκτιες περιοχές και στις ξηρές τοποθεσίες σε πολλά νησιά.
Από το σύνολο των υψηλών δασών, τα κωνοφόρα καλύπτουν περίπου το 41,60%, ενώ τα πλατύφυλλα καλύπτουν το 58,40%. Από το σύνολο των δασών και των δασικών εκτάσεων περίπου το 41,3% είναι υψηλά δάση, κυρίως αναγεννημένα με φυσικό τρόπο. Τα υπόλοιπα είναι μερικώς δασωμένες εκτάσεις, θαμνώδεις εκτάσεις, εκτάσεις βοσκοτόπων, βραχώδεις περιοχές ή γυμνές εκτάσεις.
Όσον αφορά το καθεστώς ιδιοκτησίας, το 74% των δασών είναι κρατικά, το 9% δημοτικά, το 10% ιδιοκτησία της εκκλησίας ή άλλων μη κερδοσκοπικών οργανισμών, ενώ το 7% είναι ιδιωτικό.
Η φυσική κατανομή των κυριότερων δασικών ειδών εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από γεωγραφικούς (γεωγραφικό πλάτος, γεωγραφικό μήκος, υψόμετρο), κλιματικούς, υδρολογικούς, γεωλογικούς και εδαφολογικούς παράγοντες. Για παράδειγμα, τα προσαρμοσμένα στο ψύχος είδη (π.χ.οξιά, ερυθρελάτη, δασική πεύκη, υβριδικό έλατο) φύονται στα ψηλά βουνά της βόρειας και κεντρικής Ελλάδας, ενώ τα είδη προσαρμοσμένα σε θερμά και ξηρά περιβάλλοντα (π.χ. Pinus halepensis , P. brutia , τα περισσότερα των αειθαλών πλατύφυλλων) φύονται κυρίως στις πεδινές νοτιοανατολικές χερσαίες περιοχές και σε ορισμένα νησιά, όπου τα καλοκαίρια είναι συνήθως ζεστά και ξηρά. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα προσαρμογής είναι η μαύρη πεύκη (Pinus nigra) που σχηματίζει τις καλύτερες και πιο παραγωγικές συστάδες σε εδάφη που προέρχονται από φλύσχη (οροσειρά Πίνδου).
Η ζώνη δασικής βλάστησης, είναι η χωρική κατανομή των διαφόρων δασικών δένδρων σύμφωνα με τις απαιτήσεις τους σε θερμοκρασία και υγρασία. Στην Ελλάδα, έχουν οριστεί τέσσερις μεγάλες ζώνες βλάστησης:
- Η ζώνη μακίας (ή η ζώνη των αειθαλών πλατύφυλλων). Βρίσκεται σε ένα υψόμετρο 0 - 1300 μ. Η κύρια βλάστηση αποτελείται από χαλέπιο πεύκη (Pinus halepensis), τραχεία πεύκη (Pinus brutia) και αείφυλλα πλατύφυλλα (Quercus coccifera, Pistacia spp, Olea oleaster Arbutus spp., κ.λπ.). Καταλαμβάνει το 47,5% της έκτασης της χώρας.
- Η ζώνη των φυλλοβόλων βελανιδιών. Βρίσκεται σε υψόμετρο 200-300 μ. και μπορεί να φτάσει τα 1000 - 1300 μ. Τα είδη είναι Quercus frainetto, Quercus ithaburensis, Quercus cerris, Quercus pubescens, Quercus robur και άλλα. Αποτελεί το 39,2% της έκτασης της χώρας.
- Η ζώνη του ελάτου (Abies) με τις υποζώνες της οξιάς (Fagus spp.), δασική πεύκη (Pinus sylvestris) και μαύρη πεύκη (Pinus nigra). Το υψόμετρο της ζώνης κυμαίνεται μεταξύ 700 και 1800 μ. Είναι η σημαντικότερη δασική ζώνη και καλύπτει το 11,8% της έκτασης της χώρας.
- Ψευδοαλπική ζώνη. Βρίσκεται σε υψόμετρο άνω των 1600 μ. και καλύπτει το 1,5% της έκτασης της χώρας. Στη ζώνη αυτή μπορούν να βρεθούν: το είδος Juniperus nana, Juniperus foeditissima, Festuca sp. Astragalus sp. Sesleria sp. και άλλα είδη προσαρμοσμένα σε αυτή τη ζώνη.
Η δασική βιοποικιλότητα στην Ελλάδα είναι μία από τις πλουσιότερες (από άποψη ποικιλίας ειδών και βιοποικιλότητας) στην Ευρώπη. Αυτό οφείλεται εν μέρει στην επίδραση των ποικίλων κλιματικών και μικροκλιματικών τύπων που ποικίλλουν από το ημίξηρο της νοτιοανατολικής Κρήτης έως το ψυχρό υγρό ηπειρωτικό κλίμα στη βορειοδυτική Ελλάδα.
Η Ελλάδα κατατάσσεται στην τρίτη και τέταρτη θέση μεταξύ 103 βασικών περιοχών βιοποικιλότητας στην Ευρώπη και τη περιοχή της Μεσογείου, αντίστοιχα. Η γενετική ποικιλομορφία είναι η θεμελιώδης βάση της βιοποικιλότητας σε επίπεδο ειδών και οικοσυστημάτων. Πολυάριθμες μελέτες στην Ελλάδα δείχνουν υψηλά επίπεδα γενετικής ποικιλότητας για το Prunus avium, Pinus halepensis, Fraxinus spp. , Fagus sylvatica είδη συστάδας κ.λπ. Οι δασικοί πληθυσμοί στην Ελλάδα παρουσιάζουν πολύ υψηλό πολυμορφισμό και γενετική διαφοροποίηση σύμφωνα με μια μελέτη σύγκρισης με τα ευρωπαϊκά δάση, η οποία διεξήχθη από τους Aravanopoulos et al . (2019). "Οριακοί ή περιφερειακοί" πληθυσμοί δασικών ειδών δέντρων είναι εκείνοι που βρίσκονται σε άκρο της γεωγραφικής τους κατανομής, όπου οι πληθυσμοί έχουν συχνά επιμείνει για μεγάλες χρονικές περιόδους γεωλογικού χρόνου και βίωσαν μια σύνθετη εξελικτική ιστορία. Πολλά είδη δασικών δέντρων θεωρούνται ως περιθωριακοί πληθυσμοί στην Ελλάδα λόγω της γεωμορφολογίας της χώρας και της γεωγραφικής απομόνωσης πολλών νησιών. Η διατήρηση των δασικών γενετικών πόρων θα πρέπει να είναι το πρωταρχικό βήμα οποιασδήποτε στρατηγικής διατήρησης που αποσκοπεί στη διασφάλιση της μακροχρόνιας διατήρησης των ειδών και των ενδιαιτημάτων τους.
Η διαχείριση των δασών στην Ελλάδα γινόταν με βιώσιμο τρόπο για μεγάλο χρονικό διάστημα μέχρι σήμερα. Αποτελούν ένα σημαντικό πόρο για τις τοπικές κοινωνίες τόσο από πλευράς ξυλείας (π.χ. ξυλεία, καυσόξυλα,βιομάζα ξύλου) όσο και άλλα προϊόντα (π.χ. φρούτα και σπόροι, μανιτάρια, σαλιγκάρια, φάρμακα, αρωματικά φυτά, αναψυχή, κυνήγι, βόσκηση, ρητίνη, μέλι). Εξαιρετικά σημαντικός είναι επίσης ο λειτουργικός ρόλος των δασικών οικοσυστημάτων της Ελλάδας. Οι κύριες λειτουργίες των οικοσυστημάτων έχουν αναγνωριστεί ως οι ακόλουθες: διατήρηση του εδάφους, υδατικό ισοζύγιο, δέσμευση άνθρακα (πάνω και κάτω από το έδαφος).εδάφους), διατήρηση της άγριας ζωής, μετριασμός της κλιματικής αλλαγής και υποστήριξη της βιοποικιλότητας.
Σε γενικές γραμμές το απόθεμα ξυλείας εκτιμάται σε 62 m3/εκτάριο, ενώ περίπου το 70% της υλοτομούμενης ξυλείας χρησιμοποιείται ως μέσο θέρμανσης. Ένα μεγάλο μέρος (≈60%) των δασών και των δασικών εκτάσεων συμπεριλαμβάνονται στο δίκτυο NATURA 2000.
Τα μεσογειακά βουνά θεωρούνται ιδιαίτερα ευάλωτα στην κλιματική αλλαγή. Δυστυχώς προβλέπεται ότι τα βουνά της περιοχής της Μεσογείου θα υποφέρουν από μια διαχρονική μεταβλητότητα, μείωση των βροχοπτώσεων, υπερβολική αύξηση της θερμοκρασίας και κατά συνέπεια απώλεια φυτικών ειδών. Η βλάστηση των βουνών της Μεσογείου είναι βέβαιο ότι θα υποστεί μεγάλες αλλαγές. Η ξηροφυτική βλάστηση θα αυξηθεί σημαντικά και θα καλύψει τις χαμηλές περιοχές γύρω από τα βουνά, με πολυετή σκληρόφυλλα είδη, ενώ βλάστηση μέτρια ανεκτική σε παροχή νερού, θα μειωθεί σημαντικά. Άλλες αλλαγές έχουν να κάνουν με τη δασική βλάστηση των μεγαλύτερων υψομέτρων που θα μετατοπιστεί προς τα πάνω, την επέκταση των ημίξηρων δασών, την εξάλειψη των πλατύφυλλων δασών (π.χ. οξιά, δρυς) και τέλος, τη μείωση της εξάπλωσης των ψυχρών γυμνόσπερμων δασών.(π.χ. ερυθρελάτη, , ρόμπολο ).
Από την δημοσίευση: "Τα δάση της Ελλάδας, οι πολλαπλές λειτουργίες και χρήσεις τους, η αειφόρος διαχείριση και η διατήρηση της βιοποικιλότητας απέναντι στην κλιματική αλλαγή".
Spanos, K., Skouteri, A., Gaitanis, D., Petrakis, P., Meliadis, I., Michopoulos, P., ... & Avramidou, E. (2021). Forests of Greece, their multiple functions and uses, sustainable management and biodiversity conservation in the face of climate change.
Σωτήρης Διττόπουλος - Γεωλόγος, Χαρτογράφος
Γιάννης Χονδρός - Δασολόγος
Terra Pindus
