Συντήρηση Μονοπατιών - Αιτίες, προβλήματα, δυνατότητες
Στην εποχή μας η φροντίδα των μονοπατιών έχει γίνει ένας πολύπλευρος γρίφος.
Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την δυνατότητα διατήρησης τους, κάποιοι οφείλονται σε φυσικά αίτια, τα οποία επηρεάζουν και διαμορφώνουν το εκάστοτε τοπικό περιβάλλον και κάποιοι στα ανθρωπογενή, τα οποία καθορίζουν τον βαθμό μέριμνας ή φθοράς από τον άνθρωπο, ο οποίος συντέλεσε στη δημιουργία τους.
Τα φυσικά αίτια καθορίζονται κατά κύριο λόγο από την μορφολογία του εδάφους και τη τη βλάστηση. Στη συνέχεια, σε συνάρτηση αυτών προκύπτει και ο βαθμός της φυσικής φθοράς που προέρχεται από τις έντονες βροχοπτώσεις, την ξηρασία ή την εκτεταμένη χιονοκάλυψη.
Η βιοποικιλότητα και το ανάγλυφο κάθε περιοχής θέτουν και τα κριτήρια τόσο της αντικειμενικής εκτίμησης για τη διάσωση ενός ξεχασμένου στο χρόνο μονοπατιού, όσο της επιλογής του τρόπου παρέμβασης για τα στάδια ολικής επαναφοράς του.
Αναλόγως τα είδη και την πυκνότητα της βλάστησης κυμαίνεται και ο βαθμός δυσκολίας. Συχνά συναντούμε μονοπάτια ερμητικά κλειστά, όπου η κοπή και απομάκρυνση κλαδιών, θάμνων και φερτών υλών, είναι απαραίτητα για να γίνει το πρώτο βήμα αποκατάστασης. Το τσάπισμα (αντί για τα πέταλα των αλόγων) ή μηχανική χορτοκοπή (αντί της βόσκησης αιγοπροβάτων) σε ποώδη βλάστηση, η μετακίνηση πεσμένων κορμών, τα τοιχία στήριξης, τα σκαλοπάτια και άλλες τεχνικές που διευκολύνουν τη βατότητα έρχονται σε δεύτερο χρόνο να ολοκληρώσουν τον κύκλο των απαιτούμενων εργασιών, αλλά ποιός μπορεί να δεσμευτεί σε αυτές τις διαδικασίες φροντίζοντας για χρόνια ένα μονοπάτι;
Οι ιδιαιτερότητες κάθε περίπτωσης, εκτός από το είδος των εργασιών καθορίζουν και την συχνότητα που απαιτείται να γίνει καθαρισμός, εκεί είναι που διαπιστώνεται για ακόμη μια φορά η επίπτωση της ερήμωσης στα χωριά για τα μονοπάτια και τα λοιπά πολιτισμικά εφόδια ενός τόπου.
Υπόψη ότι, ο καλύτερος τρόπος συντήρησης ενός μονοπατιού είναι η συχνή διέλευση, και εφόσον πλέον δεν τα διαβαίνουν αγωγιάτες και κοπάδια, η προώθηση υπό προϋποθέσεις στο περιηγητικό κοινό δείχνει πως μπορεί να γίνει μια βιώσιμη τακτική.
Ας μην ξεχνάμε ότι δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, όπου ένα συντηρημένο μονοπάτι από πεζοπόρους έφερε πνοή σε ξεχασμένους τόπους, συν ότι βοήθησε τους ντόπιους εναπομείναντες να μετακινηθούν για τις δουλειές τους κυρίως βοσκούς, αγρότες, υδραυλικούς και ηλεκτρολόγους (για τη συντήρηση των δικτύων), όπως εξίσου δασικούς και πυροσβέστες για εποπτεία και έκτακτες επεμβάσεις.
Σε διαδρόμους μονοπατιών με θαμνώδη ή ψηλότερη βλάστηση, η φροντίδα μία φορά τον χρόνο μπορεί να είναι επαρκής ή μια καλή διάνοιξη με προοπτική 5ετίας. Από την άλλη σε σημεία με φτέρες, τσουκνίδες, βάτα και άλλα αγριόχορτα, μπορεί να απαιτείται φροντίδα από τρεις έως πέντε φορές ετησίως. Εδώ ρόλο παίζει η επιτήρηση με σκοπό την άμεση επέμβαση, όπως και ο βαθμός επισκεψιμότητας.
Το ανάγλυφο του εδάφους μέσω της γεωμετρίας του, είναι θεμελιώδες για την διατήρηση της ομαλής και ασφαλούς διέλευσης.
Τα απότομα πρανή, οι μεγάλες υψομετρικές διαφορές, οι όποιες απορροές του νερού και τα μικρά και μεγαλύτερα ρέματα, σε συνδυασμό με τις εκάστοτε περιβαλλοντικές συνθήκες, λειτουργούν καθοριστικά για την δυνατότητα διατήρησής των μονοπατιών.
Από την ώρα που παύουν να χρησιμοποιούνται, τα μονοπάτια σκεπάζονται από χώμα, πέτρες, βράχους, κλαδιά, φύλλα, πεσμένους κορμούς δέντρων, ενώ κατά περίπτωση, εκτεθειμένα τμήματα τους υποχωρούν σε κοίτες ρεματιών μέσω της διάβρωσης.
Από την έλλειψη τακτικής συντήρησης, γεφύρια και ξερολιθιές γκρεμίζονται, διακόπτωντας κάθε επικοινωνία για τους πεζούς.
Δεν είναι τυχαίο πως από αρχαιοτάτων χρόνων η βασική μέριμνα των κοινωνιών μετά το οικιστικό (κατοικίες, κοινόχρηστα κτήρια, οχυρώσεις κ.α.) ήταν οι επικοινωνιακοί άξονες.
Πολλοί τεχνολογικοί, αρχιτεκτονικοί και ένα πλήθος άλλων κλάδων, αναπτύχθηκαν μέσω της ανάγκης δημιουργίας επικοινωνιακών οδών.
Καλντερίμια, γεφυρώσεις, υποστηρίξεις, τοιχία, ορύγματα, στοές, έργα διαχείρισης υδάτων και ένα σωρό άλλοι τομείς, εξειδικεύτηκαν σε μεγάλο βαθμό μέσω αυτής της ανάγκης. Κορυφαία μέχρι σήμερα παραμένει η ανάπτυξη της λιθοδομής, καθώς η πέτρα είναι το απόλυτο υλικό δόμησης μέχρι και την βιομηχανική επανάσταση.
Οι ανθρωπογενείς παράγοντες από την άλλη έχουν να κάνουν κατ΄ αρχήν, με την αλλαγή σε βάθος χρόνου των γενικότερων συνθηκών που επέβαλαν την ανάγκη δημιουργίας και λειτουργίας τους και με την καθολική χρήση της αυτοκίνησης και των αμαξωτών δρόμων.
Δρόμοι, οι οποίοι δεν είναι λίγες οι φορές, που έθαψαν στα σπλάχνα τους τμήματα μονοπατιών καθώς διαμορφώθηκαν επάνω τους, ενώ συνολικότερα προκάλεσαν την πλήρη εγκατάλειψη των παλαιών αξόνων, που πλέον βρίσκονται σε κακή κατάσταση με κατά τόπους γκρεμίσματα που κάνουν την διέλευση επικίνδυνη ως απαγορευτική ακόμη και σε κάποιο συνεργείο συντήρησης.
Στο περιθώριο συναντούμε κάποια μονοπάτια, είτε λόγω αυθαιρέτων παρεμβάσεων, είτε λόγω πρόσφατης διευθέτησης ορίων των ιδιοκτησιών, με περιφράξεις που διακόπτουν υποχρεωτικά τη διέλευση.
Η γενικότερη και κλιμακούμενη άγνοια των τοπικών κοινωνιών, είναι εν κατακλείδι από τις σημαντικότερες παραμέτρους για την σημερινή εικόνα των μονοπατιών μας.
Αναφορικά με αυτό, αισιόδοξη εικόνα για το μέλλον φέρνουν ομάδες σε όλη την χώρα, που έχουν ευαισθητοποιηθεί και συντηρούνται ως ένα βαθμό, οι ντοροί ξεχασμένων μονοπατιών. Ωστόσο για να δούμε ένα μονοπάτι στην αρχική του μορφή και πλήρως αποκατεστημένο, χρειάζεται μια ολιστική πρακτικά προσέγγιση και αυτό απαιτεί αφοσίωση χρόνου και στόχευση. Ποιός έχει αυτή την δυνατότητα σήμερα;
Συμπεράνουμε, πως η βιωσιμότητα των μονοπατιών αποτελεί μια μικρή εξίσωση με εδαφικές και περιβαλλοντικές μεταβλητές, οι οποίες χωρίς την τακτική επιμέλεια κάποιων ανθρώπων αρκούν για να τα βάλουν σε διαδικασία ¨αποσύνθεσης¨, όπως και συμβαίνει στο μεγαλύτερο μέρος αυτού του αχανές δικτύου που κάποτε εξυπηρέτησε τις ανάγκες του ανθρώπου και την εξέλιξη του.
Οι δυνατότητες διατήρησης και αξιοποίησης ενός μικρού πλέον ποσοστού μονοπατιών που μπορεί να επανέλθει στη ζωή, δεν είναι ξεκάθαρες. Πρόθεση υπάρχει από πολλούς, ωστόσο θεωρούμε πως υπάρχει μια σύγχυση όσο αφορά στο κίνητρο, πέρα από τα θεσμικά ζητήματα για την συντήρηση και σήμανση ενός πεζοπορικού μονοπατιού. Κάποιος θα πρέπει να ξεμπλέξει αυτό το κουβάρι, ώστε οι εκατοντάδες πλέον φίλοι των μονοπατιών, που δρουν μέσα από συλλόγους να μπορούν να ακολουθήσουν ξεκάθαρα τα βήματα και να επαναφέρουν στη ζωή τα μονοπάτια της καρδιάς τους με τις καλύτερες προϋποθέσεις. Αντικειμενικά δεν μπορεί και δεν πρέπει να γίνει εργολαβική υπόθεση η συντήρηση και σήμανση μονοπατιών, διότι τα τρώει η ορφάνια όταν περνούν τα χρόνια χωρίς συντήρηση και υπεύθυνη προώθηση, ενώ ο εργολάβος συνεχίζει παρακάτω και η τοπική κοινωνία το έχει στιγματίσει ως έργο παραδοτέο και όχι πνοής για όλους!
Ούτε και οι σύλλογοι μπορούν χωρίς την κατάλληλη εκπαίδευση, αδειοδοτήσεις από αρμόδιες υπηρεσίες και μέσα συντήρησης, κάπου βρίσκεται η χρυσή τομή.
Ένα αδιάψευστο γεγονός, είναι ότι μεγάλος ντόρος ξεκίνησε να γίνεται από την ώρα που η κυβέρνηση ανακοίνωσε οικονομική ενίσχυση για την συντήρηση κι ανάδειξη μονοπατιών. Αυτό εκδηλώνει τον πόθο των ανθρώπων για να συντηρήσουν μονοπάτια, αλλά δεν εξασφαλίζει την θετική εξέλιξη που θα θέλαμε, καθώς δεν υπάρχει ένα σαφές εγχειρίδιο, πέρα από μια νομοθεσία που κατά την πρακτική μας γνώμη θέλει βελτίωση.
Οι αιτίες εγκατάλειψης των μονοπατιών και τα προβλήματα είναι αυτά που προφανώς γνωρίζουμε. Τις δυνατότητες μας σαν κοινότητα που ολοένα μεγαλώνει, να τα σεβαστούμε και να τα διασώσουμε, έφτασε η ώρα να τις ανακαλύψουμε!